Idea opracowania i opublikowania „Wyboru źródeł do dziejów polskiej modernizacji” powstała w ramach prac nad projektem „W drodze ku modernizacji. Niepodległa Polska i wolni Polacy w XIX-XXI wieku”, mającym na celu podjęcie zakrojonych na szeroką skalę badań nad zachodzącymi w okresie ostatnich stu kilkudziesięciu lat procesów modernizacyjnych na ziemiach polskich, bądź też poza nimi, ale takich, w których rolę pierwszoplanową odgrywali Polacy. Autorzy projektu uznali, że ważnym efektem realizacji zaplanowanych badań powinno być wydawnictwo stanowiące wybór najważniejszych, bądź najbardziej reprezentatywnych źródeł dokumentujących będące przedmiotem projektu procesy modernizacyjne. Szczególnie istotne winno być znaczenie tego typu opracowania w zakresie upowszechniania wiedzy na temat polskich osiągnięć modernizacyjnych również za pomocą źródeł pierwotnych, mogących stanowić zarówno wartościowe źródło wiedzy, jak też materiał dydaktyczny znaczącą wzbogacający proces kształcenia na wszystkich jego poziomach.

Zgodnie z zamierzeniami projektu przygotowywany w jego ramach wybór źródeł, analogicznie jak inne edytorskie efekty działań zespołu, będzie posiadał dwie równoległe i równorzędne formy publikacyjne. Pierwszą będzie wersja drukowana wydana jako jeden z tomów będącej efektem realizacji projektu serii wydawniczej „Biblioteka polskiej modernizacji”, druga znajdzie swoje miejsce na portalu internetowym stanowiącym integralną część realizacji projektu i będzie powszechnie dostępna dla użytkowników sieci Internet.

Wersja drukowana wyboru źródeł obejmować będzie około 25 arkuszy wydawniczych tekstu i zawierać ma, zgodnie z zamierzeniami zespołu projektowego, 200 opatrzonych aparatem naukowym i uznanych za istotne z punktu widzenia polskiej modernizacji dokumentów. Przy zakładanej objętości tomu oraz liczbie przyjętych do publikacji dokumentów średnio na jeden z nich będzie przypadało około 5 tys. znaków edytorskich. Taka sytuacja skutkować musi koniecznością wprowadzania skrótów w wydawanych dokumentach, w efekcie czego nierzadko prezentowane będą jedynie najważniejsze ich fragmenty. Zasadą będzie nieoznaczanie autorstwa opracowania poszczególnych dokumentów, co ma podkreślać zespołowy charakter prac nad edycją źródeł, ale i wynikać z zarysowanej niżej procedury opracowywania jego części składowych. Ważnym elementem koncepcji wydawnictwa będzie prezentacja w przypisie do każdego dokumentu uzasadnienia jego obecności w zbiorze. Objętość tej informacji będzie zunifikowana dla wszystkich źródeł i ma ona obejmować około 500-600 znaków edytorskich.

Mimo ścisłego związku z drukowaną wersja internetowa będzie się nieco od niej różnić. Podobnie jak pozostałe tomy „Biblioteki polskiej modernizacji” na łamach portalu internetowego projektu zamieszczona zostanie w formacie pdf pełna wersja edycji źródeł z możliwością pobrania przez użytkowników w ramach tak zwanego otwartego dostępu na zasadzie licencji Creative Commons 4.0 z oznaczeniem źródła. Równocześnie korzystając ze znacznie większych możliwości w zakresie elektronicznej publikacji opracowania możliwe będzie poszerzenie prezentacji dokumentów źródłowych związanych z polską modernizacją. Obok pliku z wersją książkową wydawnictwa odrębnie zostaną również opublikowane pełne wersje wszystkich znajdujących się w niej dokumentów, również tych, które w druku ukażą się w formie skróconej (również będą zawierać odpowiedni aparat naukowy). W ten sposób część z edytowanych źródeł opracowywana będzie w dwóch znacząco nieraz różniących się wersjach, a ich objętość będzie siłą rzeczy w wielu przypadkach bardzo zróżnicowana. Odrębna publikacja opracowanych źródeł pozwoli na ich dowolne pobieranie przez użytkowników portalu i wykorzystywane do celów zarówno naukowych, jak i dydaktycznych. Podobnie jak w wersji drukowanej również w przypadku dokumentów publikowanych na portalu projektu autorzy edycji poszczególnych dokumentów nie będą oznaczeni.

Koncepcja doboru dokumentów do „Wyboru źródeł do dziejów polskiej modernizacji” oparta zostanie na kilku podstawowych zasadach, z których naczelną jest pełna kompatybilność przygotowywanej listy dokumentów z założeniami projektu oraz jego celami publikacyjnymi. W związku z tym do edycji trafić winny te źródła (akty prawne, mowy, wystąpienia, pisma, relacje, wspomnienia itp.), które odegrały istotną rolę w będących przedmiotem badań w ramach projektu procesach modernizacji gospodarczej i społecznej ziem polskich, państwa polskiego, czy też inicjowanych i realizowanych przez Polaków w Europie i na świecie.

Zakres chronologiczny edycji źródeł obejmuje okres od II połowy XIX stulecia, gdy procesy modernizacyjne stawały się na ziemiach polskich coraz bardziej widoczne i zaczęły w szerokim stopniu wpływać na życie społeczne i gospodarcze, po czasy współczesne, gdy modernizacja weszła na zupełnie nowy poziom, zarówno w wymiarze społecznym, jak też gospodarczym, a jednym z fundamentów stała się zainicjowana w 1989 roku transformacja systemowa, na którą nałożyły się przemiany zachodzące w coraz bardziej zglobalizowanym świecie. Tak zakreślone cezury czasowe oznaczają, że przedmiotem edycji staną się dokumenty polskiej modernizacji ostatnich kilkudziesięciu lat niewoli narodowej (ok. 1850-1918), Drugiej Rzeczypospolitej, okresu II wojny światowej, Polski Ludowej i wreszcie trzydziestu lat kolejnej niepodległości, które minęły od przełomu politycznego roku 1989.

W związku z tak sformułowanym i szerokim zakresem chronologicznym edycji źródeł niezbędne w toku ich doboru jest uwzględnienie czynnika czasu i związanego z tym zróżnicowanego charakteru symbolizujących kolejne okresy historyczne polskiej modernizacji dokumentów. Dlatego też proces przygotowania ich wyboru podzielony został na kilka zasadniczych części wyodrębnionych w oparciu o kryterium chronologiczne. Zabieg ten wynika zarówno ze wspomnianego zróżnicowania zasobu źródłowego, jak też z zamierzeń związanych z innymi składnikami realizacji całego projektu, w ramach którego odbywać się będą kolejne, związane z poszczególnymi okresami w dziejach polskiej modernizacji konferencje naukowe. W związku z tym pierwszy moduł konstruowanego zestawu dokumentów przeznaczonych do edycji obejmuje ostatnie kilkadziesiąt lat zaborów, drugi dwudziestolecie międzywojenne, trzeci lata II wojny światowej, czwarty czasy Polski Ludowej, zaś ostatni lata Trzeciej Rzeczypospolitej i obecne w nich elementy modernizacji społecznej i gospodarczej.

Dzięki odrębnemu potraktowaniu na tym etapie poszczególnych okresów historycznych objętych samym projektem, jak i przygotowywaną w jego ramach edycją źródeł możliwe będzie dokonanie ich doboru w pełni uwzględniające charakter zachodzących procesów modernizacyjnych. W przypadku II połowy XIX wieku oraz początku stulecia dwudziestego, a więc w okresie niewoli narodowej podstawowym kryterium wyłaniania dokumentów do zbioru będą najważniejsze źródła inspirujące oraz dokumentujące osiągnięcia modernizacyjne żyjących pod zaborami Polaków w wybranych sferach życia społecznego i gospodarczego.

W procesie typowania najważniejszych źródeł dla tego okresu uwagę należy zwrócić na szeroki zestaw zjawisk i procesów mających wtedy miejsce. Znajdują się wśród nich zarówno industrializacja i jej odzwierciedlenie w symbolizujących ją dokumentach, przemiany modernizacyjne na wsi związane między innymi z działaniami towarzystw rolniczych, kas spółdzielczych, ale też i władz autonomicznych Galicji zmierzających do jej gospodarczego rozwoju, nie można również pominąć na wskroś modernizacyjnego charakteru wydanego przez przywódców powstania styczniowego aktu uwłaszczeniowego w Królestwie Polskim.

Należy również w zestawie źródeł uwzględnić te odzwierciedlające procesy modernizacji społecznej zachodzące na ziemiach polskich w tym okresie. Dorobek w tym względzie organizacji zawodowych i politycznych walczących o prawa robotników, pierwszych organizacji kobiecych stawiających postulaty emancypacyjne, a wreszcie świadectwa ukazujące początki ubezpieczeń społecznych na ziemiach polskich.

Wyraźnie inaczej w procesie doboru dokumentów przeznaczonych do edycji należy potraktować okres dwudziestolecia międzywojennego, a więc czas istnienia niepodległego państwa polskiego. Stało się ono jednym z najważniejszych podmiotów zachodzących na ziemiach polskich procesów modernizacyjnych, wskutek tego duża część ważnych z punktu widzenia celów realizowanego projektu źródeł wytworzona została właśnie przez instytucje państwa, bądź ludzi w tych instytucjach aktywnych. W pierwszym przypadku nieodzowne będzie ujęcie podstawowych aktów normatywnych stanowiących fundament wielu zachodzących w Rzeczypospolitej zjawisk modernizacyjnych, z pierwszą konstytucją wolnej Polski włącznie, ale również regulacjami gwarantującymi prawa wyborcze kobiet, postępowe rozwiązania w zakresie prawa pracy, nowoczesną edukację, czy też ochronę ubezpieczeniową od bezrobocia zaoferowaną przez młode państwo już w roku 1924. Równie istotne dla realizacji celów projektu winne być fragmenty spuścizny publikacyjnej wybitnych Polaków pełniących ważne funkcje państwowe i kreujących swymi działaniami najważniejsze spośród procesów modernizacyjnych epoki. Wymienić w tym miejscu należy przede wszystkich Władysława Grabskiego oraz Eugeniusza Kwiatkowskiego, ale ważne zasługi w tej sferze mieli również mniej znani politycy oraz wojskowi, którzy inspirowali podejmowane na wielu polach działania rozwojowe. Podobnie jak w przypadku okresu sprzed odzyskania niepodległości częścią edycji będą świadectwa dokumentujące modernizacyjne przemiany, osiągnięcia, wynalazki i nowatorskie koncepcje Polaków obecne w życiu gospodarczym, jak i społecznym. Celem będzie egzemplifikacja poszczególnych części składowych zachodzących procesów gospodarczych, w przypadku sfery społecznej zwrócić uwagę należy zarówno na najistotniejsze dążenia, jak i realne zmiany zachodzące w dwudziestoleciu międzywojennym w społeczeństwie wielonarodowej Rzeczypospolitej.

W planowanej edycji źródeł pojawić się muszą również dokumenty z okresu II wojny światowej, zwłaszcza istotne z punktu widzenia celów projektu, pochodzące z okresu wojny i okupacji projekcje programowe polskich władz i sił politycznych dotyczące zamierzeń modernizacyjnych okresu powojennego i prezentujące koncepcje zmian mających na celu wejście w nowoczesność w wielu aspektach tego pojęcia. Mimo, że okres Polski Ludowej i narzuconych przez Związek Radziecki rządów komunistów to czas niepełnej suwerenności i realizacji z gruntu szkodliwych i w ostatecznym rozrachunku zakończonych klęską rozwiązań ekonomicznych, a częściowo i społecznych, spuścizna również i tego okresu jest reprezentowana w planowanej edycji źródeł. Co więcej, specyfika systemu nie wyklucza objęcia nią będących częścią polityki państwa regulacji prawnych, które w warstwie społecznej niezależnie od podszytych ideologią i celami politycznymi intencji oznaczały realny postęp na drodze ku modernizacji. W związku z tym w przygotowywanym opracowaniu znajdą się regulacje gwarantujące szeroki dostęp do oświaty, poszerzanie zakresu podmiotowego i przedmiotowego ubezpieczeń społecznych, upowszechnienie dostępu do ochrony zdrowia, czy nawet działań sprzyjających tak pożądanym przed wojną zmianom struktury społecznej związanym z urbanizacją. Trudno wprawdzie o analogiczne przykłady w kontekście aktywności państwa w zakresie będącego immanentną częścią systemu zarządzania gospodarką, ale warto również egzemplifikować odpowiednimi świadectwami zachodzący postęp i niewątpliwe osiągnięcia modernizacyjne tego okresu.

Swoje miejsce w wyborze źródeł znaleźć muszą również stawiające modernizacyjne cele dokumenty opozycji demokratycznej, zwłaszcza okresu „Solidarności” i lat osiemdziesiątych, które doprowadziły do upadku systemu i wejścia na drogę transformacji ustrojowej. Znaczenie 21 postulatów gdańskiego MKS, porozumienia sierpniowe, „Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej”, stopniowa realizacja części z nich w postaci wydawanych w kolejnych miesiącach aktów prawnych, wreszcie stanowiące pokłosie „karnawału wolności” utworzenie Trybunału Konstytucyjnego, czy instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich to tylko niektóre z potencjalnych części składowych przygotowywanej edycji źródeł.

Okres zapoczątkowanej w 1989 roku transformacji systemowej z samej swej istoty przyniósł wiele zjawisk i procesów wprost determinujących szybko następującą modernizację gospodarczą i społeczną. Integralnie z nimi związane były liczne dokumenty budujące i organizujące nową rzeczywistość oraz zachodzące w niej zjawiska, w związku z czym zasób ważnych z punktu widzenia celów projektu źródeł z ostatniego trzydziestolecia jest wyjątkowo bogaty, a wyłączając może kilka dokumentów oczywistych jak tzw. Plan Balcerowicza, podstawową trudnością w wyborze źródeł do edycji będzie odpowiednia ich selekcja.

Bezsprzecznie należy w przygotowywanej publikacji uwzględnić fundamentalne dokumenty ustrojowe, poczynając od umów Okrągłego Stołu po Konstytucję 1997 rok, ale też wiele aktów rangi ustawowej wprowadzających niezbędne z punkty widzenia transformacji regulacje ustrojowe (np. odrodzenie samorządu, czy reforma administracyjna rządu Jerzego Buzka), gospodarcze (np. zasady prywatyzacji przedsiębiorstw stanowiące podstawę przemian właścicielskich) i społeczne (np. ustawa o pomocy społecznej z 1990). Co istotne, trzy dekady zmian przynosiły z czasem kolejne ważne osiągnięcia związane z modernizacją, które również uwzględnić należy w przygotowywanym wydawnictwie źródłowym.

W kontekście wyboru do publikacji dokumentów z okresu po 1989 roku pamiętać trzeba, iż dostęp do części dokumentów jest ze względu na niewielki upływ czasu od ich wytworzenia stosunkowo utrudniony, z drugiej zaś strony zasób dostępnych źródeł ogółem jest niezmiernie obszerny, zwłaszcza w najbardziej pojemnym medium jakim jest sieć Internet. Ponownie zatem zadaniem podstawowym jest prawidłowa selekcja przeznaczonych do umieszczenia w wyborze źródeł dokumentów, która uwzględniać winna zasadnicze płaszczyzny zachodzących procesów modernizacji gospodarczej i społecznej.

Przeprowadzony w oparciu o powyższe założenia proces selekcji przynieść ma powstanie wykazu 200 dokumentów polskiej modernizacji, które w zamierzeniu mają ilustrować w sposób źródłowy najważniejsze procesy zachodzące w jej ramach zarówno na niwie gospodarczej, jak i społecznej w ciągu stu kilkudziesięciu lat będących polem zainteresowania realizowanego projektu. Każdy z wyżej wyodrębnionych okresów mieszczących się w przyjętych ramach chronologicznych będzie reprezentowany przez określoną liczbę dokumentów stanowiących egzemplifikację mających w nich miejsce zjawisk związanych z modernizacją. Specyfika tego typu wydawnictw źródłowych inspiruje chronologiczny układ treści, w ramach którego kolejne dokumenty będą prezentowane w oparciu o kryterium daty powstania (opublikowania, wygłoszenia, napisania itp.).

Jak już zaznaczono każdy z przygotowywanych do publikacji dokumentów zostanie zaopatrzony w pełny, wymagany przy tego typu edycji źródeł, aparat naukowy. Poczynając od precyzyjnej informacji dotyczącej miejsca pochodzenia dokumentu, poprzez uzasadnienie jego wyboru do zamieszczenia w zbiorze aż po zgodne z zasadami sztuki przypisy wyjaśniające znajdujące się w źródle wydarzenia, pojęcia, osoby, czy fakty mogące potencjalnie sprawiać trudności poznawcze zapoznającym się z nimi czytelnikom. Podobnie opracowane zostaną pełne wersje dokumentów bardziej obszernych, które nie zmieszczą się ze względów objętościowych w wersji drukowanej opracowania, ale zostaną w całości zamieszczone na portalu internetowym projektu.

W przypadku każdego dokumentu wyraźnie podkreślone będzie jego znaczenie dla zachodzących na ziemiach polskich procesów modernizacyjnych, co stanowić ma ważną z punktu widzenia celów projektu cechę charakterystyczną edycji źródeł. Kolejną będzie maksymalnie ujednolicony układ wewnętrzny publikacji, co winno ułatwiać odszukiwanie w tekście interesujących czytelnika informacji. Niezbędnym elementem zamieszczonych w przypisach informacji będą znajdujące się w nich odsyłacze do pojęć, osób, podmiotów, czy wydarzeń stanowiących odrębne hasła w również będącym efektem realizacji projektu „Słowniku historycznym polskiej modernizacji”. Z jednej strony będzie to pozytywnie wpływać na komplementarność treści publikowanych w różnych tomach „Biblioteki polskiej modernizacji” i podnosić stricte użytkową wartość przygotowywanych na potrzeby projektu opracowań, z drugiej zaś przyniesie znacząco większy zakres oddziaływania mało zwykle popularnych wydawnictw źródłowych.

Wśród autorów opracowania będą zarówno wykonawcy projektu, biorący w nim udział doktoranci, jak i członkowie partnera projektu, czyli Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej, którzy będą prowadzić kwerendy i przygotowywać dokumenty do publikacji w zakresie swych kompetencji naukowych, co bezsprzecznie pozytywnie wpłynie na poziom merytoryczny wydawnictwa. W związku z zakładaną stosunkowo liczną grupą autorów działaniem niezbędnym w procesie powstawania publikacji będzie merytoryczna oraz edytorska weryfikacja zawartości przygotowywanych na jego potrzeby fragmentów, zarówno pod względem treści samych dokumentów, jak i dołączanych do nich treści.

Zawartość książkowej wersji „Wyboru źródeł do dziejów polskiej modernizacji” przygotowywana będzie sukcesywnie w oparciu o przedstawione wyżej zasady od drugiego roku realizacji projektu, równolegle do wykonywania innych zapisanych w jego harmonogramie zadań. Redaktorem merytorycznym wyboru źródeł będzie kierownik projektu niniejszej koncepcji publikacji. Po opracowaniu, weryfikacji oraz przygotowaniu według założonego układu dokumentów, które znajdą się w tomie, całość publikacji zostanie ostatecznie zredagowana i przygotowana do recenzji wydawniczej, której autorem będzie uznany specjalista z zakresu historii gospodarczej i społecznej. Po naniesieniu poprawek zasugerowanych przez recenzenta tom zostanie skierowany do druku. Planowany termin wydania „Wyboru źródeł do dziejów polskiej modernizacji” to rok 2023. Wydawcą będzie wydawnictwo znajdujące się na liście wydawnictw opublikowanej przez Ministerstwo Edukacji i Nauki. Wersja elektroniczna przygotowanych do druku dokumentów publikowana będzie sukcesywnie na portalu internetowym projektu, w miarę opracowywania kolejnych tekstów i ich pozytywnej weryfikacji przez członków zespołu projektowego. Opracowany na potrzeby wersji elektronicznej plik pdf będzie umożliwiał wyszukiwanie pojedynczych lub zgrupowanych fraz przez użytkownika z poziomu zarówno odtwarzacza plików dedykowanego pod trzy najpopularniejsze wyszukiwarki internetowe na dzień publikacji jak również z poziomu desktopowego”. Opublikowana wersja zostanie udostępniona w otwartej licencji Creative Commons, z możliwością re-publikacji z zastrzeżeniem wskazania źródła pliku.